کاظم نظری مطرح کرد؛
پژوهش در تئاتر دینی/ رویداد صاحبدلان پشتوانه قوی دوازده ساله دارد
اواخر دهه ۸۰ پس از برپایی جشنواره‌های متعددی چون عاشوراییان، رضوی و همایش‌های آیینی و مذهبی، سیاست‌گذاران مرکز هنرهای نمایشی در پی آن برآمدند با تجمیع این رویدادها به یک جشنواره مستقل با رویکرد فراتهرانی و در سراسر کشور برسند که در نهایت جشنواره‌ای با عنوان «تئاتر حقیقت» آبان ۱۳۸۹ آغاز به کار کرد. جشنواره در نخستین دوره به صورت غیررقابتی با دبیری علی موذن برپا شد اما در دومین دوره با تغییر نام به تئاتر صاحبدلان از حالت غیررقابتی خارج شد و به صورت رقابتی با محوریت مرکز تئاتر دینی به کار خود ادامه داد. این رویداد تئاتر تاکنون با برپایی ۱۳ دوره به حیات خود ادامه داده و امروز در زمره یکی از تاثیرگذارترین رویدادهای تئاتری با رویکرد دینی است.
به گزارش دبیرخانه این رویداد به نقل از روزنامه وطن امروز، مطابق جدول زمان‌بندی ارائه شده از سوی دبیرخانه این رویداد، کمتر از دو ماه دیگر به میزبانی استان رشت شاهد برپایی بخش بین‌الملل تئاتر صاحبدلان خواهیم بود، آن هم در شرایطی که بیش از 400 اثر به دبیرخانه ارسال شده که در نوع خود کم‌نظیر است. از همین رو فرصت را مغتنم شمردیم و با کاظم نظری از اساتید و کارشناسان حوزه تئاتر که خود پیش‌تر به عنوان مدیرکل هنرهای نمایشی وزارت ارشاد سهم و نقش عمده‌ای را در رشد و شکوفایی این رویداد فرهنگی - دینی داشته است، پیرامون اهداف و رویکردها آن به گفت‌وگو نشستیم.
استاد دانشگاه و کارگردان تئاتر در تعریف تئاتر دینی می‌گوید: تئاتر دینی یک ژانر است و در دنیا اجرا می‌شود. تئاتری است که به مذاهب و ارزش‌های دینی و مذهبی در همه ادیان می‌پردازد و علائم و اصول معنویت و مذهب آن کشور را مطرح می‌کند. هدف از اجرای این‌گونه نمایشی، شناخت و بروز ارزش‌های معنوی تئاتر دینی و انتقال آن به مخاطب خود است. در واقع تئاتر دینی یکی از اثرگذارترین تئاترهایی است که در دنیا وجود دارد و بن‌مایه فکری دارد.
کاظم نظری ادامه داد: ما از دوران قرون وسطی، نمایش‌های دینی درباره حواریون و کسانی را که به دین مسیحیت علاقه‌مند بودند داریم که می‌نوشتند و اجرا می‌کردند. با گذر زمان و با ظهور دین اسلام نیز می‌بینیم برای حفظ ارزش و باورهای دینی، نمایش‌های دینی برپا شد که جذابیت‌های خاص خودش را دارد. مهم‌ترین رویدادهای اصلی حوزه‌های فکری و ارزش‌گذاری در حوزه ایدئولوژی دینی همین تئاترها و نمایش‌واره‌های دینی هستند که اثرگذارند و در تمام جوامع از آنها بهره‌برداری می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه ما نیز از سال‌های بسیار دور برای مناسبت‌های دینی چه در شادی و چه در اندوه از این‌گونه نمایشی بهره برده‌ایم، اظهار کرد: در پاسداشت قهرمان‌ها و شخصیت‌های دینی، گونه‌های مختلف تئاتر دینی را طراحی و اجرا کردیم. در روایت‌ها، نقالی‌ها و نمایش‌های قهوه‌خانه‌ای و میدانی، تئاترهای دینی به اجرا درآمدند و عظیم‌ترین نمایش‌های میدانی را شاهد بودیم.
نظری گفت: در غرب، نمایش‌های خود را در فضای بسته صحنه‌ای که قاب صحنه به آن می‌گویند اجرا می‌کردند با تعداد محدودی مخاطب اما ما نمایش‌های مذهبی را در میدانگاه‌هایی اجرا می‌کردیم که بیش از هزار مخاطب داشت. بر مبنای روایت‌ها دسته‌ها و راهپیمایی‌های مذهبی نیز از همین طریق شکل گرفت و علم‌ها، نشان‌ها، کتل‌ها و رفتارهای نمایشی شکل جدی به خود گرفت که بر جذابیت‌های گونه‌های نمایشی ما افزود. در استان‌ها و شهرهای مختلف ما به واسطه فرهنگ و ادبیات خاص خودشان گونه‌های مختلف اجرایی فراهم شد که بسیار دیدنی بود.
وی افزود: نمونه بارز این‌گونه نمایشی در نقالی، پرده‌خوانی و تعزیه وجود دارد و نمایشنامه‌ها و نسخ زیادی نوشته شده که در موزه‌های مطرح دنیا دیده می‌شوند. نمایشنامه‌های ایرانی ما دارای موقعیت‌ها و شرایط جذاب نمایشی هستند که حتی اروپایی‌ها برای مباحث فاصله‌گذاری یا بحث‌هایی که در درام وجود دارد، از تکنیک‌ها و شیوه‌های نمایش ایرانی که انجام آن در نمایش‌های دینی و آیینی ما دیده می‌شود، استفاده می‌کنند.
نظری با بیان اینکه ما هنرمندان برجسته‌ای در این حوزه داریم، توضیح داد: ما هنرمندانی داریم که نه‌تنها در ایران زبانزد هستند، بلکه در جهان نیز آوازه آنها پیچیده است. پیتر بروک وقتی اجرای هاشم فیاض را دید، از او به عنوان علی‌بابای نمایش شرق یاد کرد. هنرمندان زیادی داریم که ناشناخته هستند؛ هنرمندانی چون اسماعیل محمدی، میرزا احمدی و... که بسیار اثرگذار در تئاتر دینی ما بودند و هستند.
وی در پاسخ به این سوال که آیا شرایط و مخاطب برای اجرای نمایش دینی در کشور وجود دارد و هنرمندان نیز توجه و تمایل به این امر دارند، گفت: مساله دین و شریعت در وجود و فطرت همه انسان‌ها وجود دارد. وقتی ابوالفضل ورمرزیار از نقالان خوب کشورمان یا مرشد مهدی چایانی در همدان که از بهترین نقالان ایران هستند، نقل می‌کنند، مردم نیز همراهی می‌کنند و پای کار آنها می‌نشینند. در تفرش استاد حیدری وقتی نقلی را اجرا می‌کند یا تعزیه می‌خواند، مخاطب بسیاری دارد. حتی در روستایی به نام «قودجان» در حوالی خوانسار مردم نذر می‌کنند در محرم و صفر یا اربعین بروند تعزیه ببینند. مرحوم قاسمی و برادرش قوام‌الدین قاسمی از بهترین تعزیه‌خوانان ایران بودند که در منطقه تفرش بسیار اثرگذار بودند و برای اجرای آنها هزاران نفر دور میدان شهر جمع می‌شدند و برنامه‌های آنها را می‌دیدند. یا در تهران وقتی استاد دکتر علی رفیعی نمایش «سال‌های دور از شن» را در تالار وحدت اجرا کرد، یکی از بهترین نمایش‌هایی بود که در هر شب سالن مملو از مخاطب بود. یا مدتی قبل نمایشی با موضوع قمر بنی‌هاشم به کارگردانی سیدجواد طاهری اجرا شد که آن هم پرمخاطب بود. نمایش‌های دینی مخاطب خود را دارند و مردم تشنه فطرت وجودی خودشان هستند و با دیدن این نمایش‌ها به نوعی دریافت‌های معرفتی را برای خود فراهم می‌کنند. خوشبختانه این نمایش‌ها هر روز بهتر می‌شوند و رونق بیشتری می‌یابند.
نظری درباره رویداد صاحبدلان و نقش آن در جا انداختن نمایش دینی در فرهنگ عمومی بیان کرد: رویداد صاحبدلان یک پشتوانه قوی 12 ساله پربار دارد و صرفا یک رویداد تنها نیست؛ چندین رویداد متعدد دینی را در خود جا داده است و در طول سال برگزار می‌شود و تنها برای یک زمان خاص نیست. برگزارکنندگان این رویداد نیز با تمام قوت با چالش‌هایی که پیشرو دارند مقابله کرده و جلو می‌روند. به هر حال تئاتر دینی هزینه‌های خود را دارد و باید از آن حمایت کرد. مانند همه دنیا که این نوع تئاتر را حمایت می‌کنند، باید در کشور به این نوع تئاتر توجه لازم را داشته باشیم.
وی با اشاره به اینکه چه تئاتر صحنه‌ای باشد، چه میدانی، کارکرد خاص و مخاطب خاص خود را دارد، گفت: من بارها در حاشیه تئاترشهر شاهد اجرای گونه‌های مختلفی از تئاتر دینی بوده‌ام که مردم با آن ارتباط برقرار کرده‌اند. تعزیه حضرت مسلم(ع) یا حضرت ابوالفضل(ع) چند ساعت است و در خیابانی که سروصدا و تردد بسیاری در آن وجود دارد و حواس مخاطب را پرت می‌کند، او متمرکز نشسته روی زمین و در گوشه خیابان یک نمایش دینی را نظاره می‌کند و می‌بینیم چقدر صحیح ارتباط برقرار کرده و همراهی او را در طول نمایش می‌شنویم و می‌بینیم. نمایش‌های دینی صحنه‌ای نیز به همین شکل هستند. من تجربه‌های مختلفی در اجراهای متعددی مانند نمایش «خورشید کاروان» داشتم و گاهی در ارائه دیالوگ‌هایم دچار مشکل می‌شدم، چون مخاطب با صدای بلند و هق هق گریه واکنش نشان می‌داد و صدای گریه‌اش در سالن می‌پیچید و طنین می‌انداخت.
نظری اظهار کرد: برگزاری رویدادی مانند صاحبدلان در این زمینه قطعا اثرگذاری دارد و متولیان عرصه فرهنگ و هنر کشور باید از این میراث دینی حمایت و پاسداری و حتی موزه تئاتر دینی را راه‌اندازی کنند، چرا که نشانه فرهنگ عامه ما است و می‌توان بسیار از این نشانه‌ها دید. باید به آن ارج بنهیم و از همه مهم‌تر حوزه پژوهشی آن را نیز تقویت کنیم که متاسفانه بسیار ضعیف است. باید پژوهشگاه‌هایی شکل داد و این رویدادها را ثبت و ضبط کرد و در اختیار پژوهشگران قرار داد. باید رساله‌های دانشگاهی بر این مبنا شکل بگیرد تا این هنر رونق و توسعه یابد. توسعه نیاز به پژوهش، دانش و حمایت دارد. اگر ما این کار را نکنیم کشورهای دیگر از ما پیشی خواهند گرفت. افراد بسیاری در دنیا روی تعزیه ایران پژوهش و تحقیق کرده‌اند اما خود ما این کار را انجام نمی‌دهیم، در حالی که پژوهشگران خوبی همچون دکتر ناصربخت، فرهنگ، کاموس، جولایی و... داریم که در این حوزه بسیار کار کرده‌اند. متاسفانه این تحقیقات ویترین وزارتخانه شده و در اختیار دانشجویان دانشگاه‌ها قرار نمی‌گیرد. امیدوارم این اتفاق میمون رخ دهد و دانشجویان شاهد تلاش عزیزانی که در حوزه فرهنگ عامه و دینی ایران کار می‌کنند باشند.
وی در پایان بیان کرد: رویداد صاحبدلان باید هنرمندانی را که در این عرصه فعالیت داشتند و ناشناخته باقی مانند معرفی کرده و از آنها تقدیر کند. در روستاهای مشهد، اردبیل، تهران، تفرش و شمال کشور افراد بسیار زیادی داریم که در حوزه تعزیه بسیار موثر هستند. روح همه گذشتگانی که برای تعزیه کشور فعالیت کردند شاد باشد و خداوند به همه عزیزانی که در حوزه تئاتر دینی فعالیت می‌کنند قوت دهد. این فرهنگ بومی و پیشرو باید به مخاطبان عرضه شود که این امر نیز توسط اصحاب رسانه و همراه با برگزاری رویدادهای متعدد میسر است.