هماوردی ابدی انسان و شیطان در ادبیات نمایشی جهان اسلام

به گزارش ایران تئاتر، نخستین وبینار تخصصی تئاتر دینی  یکشنبه 14 اسفند(دیروز) با محوریت «انسان و شیطان از دیدگاه قرآن در ادبیات نمایشی جهان اسلام» و با سخنرانی احمد جولایی (مدیر جلسه)، شراره یوسف‌نیا، محمد نجاری، اخلاق احمد«آهن»(از کشور هندوستان)، مسعود شاهی و حامد هوشیاری برپا شد.

در آغاز وبینار «انسان و شیطان از دیدگاه قرآن در ادبیات نمایشی جهان اسلام» کاظم نظری، مدیرکل اداره هنرهای نمایشی با گفتن خیرمقدم به سخنرانان و حاضران در وبینار، از جهد و کوشش آنان برای پرداختن به موضوعات قرآنی در عرصه هنر و ادبیات نمایشی جهان اسلام تشکر کرد.

در ادامه، دکتر محمود جولایی مدیر جلسه گفت: «انسان و شیطان نمادی از سلامت و نمادی از بدی و پلشتی هستند. این دو عنوان عواملی بسیار بزرگ در ادبیات دراماتیک و نیز دو پدیده چالش‌برانگیز هستند. شیطان می‌خواهد که انسان ریزش داشته باشد و لغزش کند. در این دو پدیده باورهایی وجود دارد یا تعاریفی می‌شود که هماهنگ و متناسب با نظام فکری، عقاید و معارف همین‌طور نظام ارزشی در حوزه قوانین و احکام، نظام پرورشی و دستورات اخلاقی برای رشد و تعالی است.»

این استاد دانشگاه افزود: «لازم است که انسان در قلمرو ابعاد فردی در مسیر کمال و رشد الهی قرار بگیرد. این مسئله همان تعاریف سه‌گانه‌ای است که مازلو از انسان دارد. انسان دارای سه ساحت است؛ ساحت اول بیولوژیک، ساحت دوم ابعاد اجتماعی و ساحت سوم نظام فکری است و اکنون ما با نظام فکری و ذهن انسان در عالم زمان مواجه هستیم.»

تئاتر دینی، یکی از شاخص‌ترین گونه‌های نمایش است

محمد نجاری سخنران بعدی وبینار «انسان و شیطان از دیدگاه قرآن در ادبیات نمایشی جهان اسلام» بود. او گفت: «دین می‌تواند جنبه خوشایندی و سرگرم‌کنندگی داشته باشد. این پدیده بسیار در تئاتر نمایان است؛ بنابراین نمایش نوعی خوشایندی و سرگرم‌کنندگی در دین است.»

این پژوهشگر ادامه داد: «تمام آثار کلاسیک در یونان را که از دوره بردگی نگاه می‌کنیم دین و نمایش نمادی از مسئله آموزش و خوشایندی هستند و بی‌آنکه بدانند ابزاری برای آموزش شده‌اند. تئاتر دینی اگر بتواند تماشاگر را مجذوب کند و به او متصل شود، یکی از شاخص‌ترین گونه‌های نمایش به شمار می‌رود.»

نجاری در ادامه این نشست با اشاره به اینکه کتاب «برصیصا و قرآن» برگرفته از تفسیر قرآن در ادبیات نمایشی است، گفت: «ادبیات، به‌خصوص ادبیات کهن در هر جامعه‌ای همواره از مهم‌ترین بسترها و زمینه‌های شکل‌گیری مباحث ادبی و دینی بوده است و اقتباس از آن علاوه بر افزایش ظرفیت‌های دراماتیک، ساختار و بیان نمایشی را هم تقویت کرده است. برداشت‌های متعدد و اقتباس‌های متفاوتی وجود دارد که نشان‌دهنده بررسی متن از دیدگاه شخصی و ذهنی است.»

این کارشناس با طرح اینکه چه ویژگی‌هایی باعث می‌شود یک اثر ادبی یا یک شخصیت تاریخی و بزرگ شود، گفت: «نخست آنکه قابلیت‌های اصلی را در ماهیت فعلی خودش مورد بررسی قرار دهد و دیگر اینکه آیا این موقعیت یا داستان نقطه‌ضعف و بزنگاه‌های ادبی جذابی ایجاد کرده و می‌تواند به تصویر کشیده شود یا خیر؛ یعنی اینکه آیا عینی هستند یا ذهنی؟ مبحث دیگری که در مورد اقتباس مطرح است این است که در این اقتباس چه تفسیر جدیدی در قالب‌های آثار ادبی می‌توانیم ارائه دهیم.»

او درباره عواملی که می‌توان در ابعاد یک نمایش اقتباسی نام برد، توضیح داد: «از این عوامل می‌توان قهرمانان مثبت و منفی، عوامل انگیزشی برای انجام عمل و عکس‌العمل، کنش و واکنش، تعمیم، نقد ادبی امروز، خویشتن‌داری، بررسی مکان و زمان روایتی حرکت را نام برد.»

نجاری افزود: «شیطان یکی از شخصیت‌هایی است که از روز ازل تا روز ابد همراه انسان بوده است. ابلیس در قرآن کریم به معنای موجود خاصی است که از رحمت خداوند رانده شده است. شیطان در قرآن کریم به معنای ابلیس آمده و ابلیس به سبب اطاعت نکردن از امر خداوند از سوی پروردگار طرد و مردود شده است و تا قیامت سعی در گمراه کردن انسان خواهد داشت ازاین‌رو شیطان عدوالمبین و یا عدو‌الله نامیده شده است.»

او با اشاره به اینکه برصیصا یکی از شخصیت‌هایی است که داستانش با شیطان عجین شده، توضیح داد: «به نظر می‌رسد شخصیت برصیصا نامعلوم بوده و از اواخر قرن چهارم قمری به این اسم نامیده شده است. آنتونی، قدیس مسیحی در پیدایش این شخصیت بی‌تأثیر نبوده است. برصیصا زاهدی عابد و دارای بالاترین مقام کلیسایی بود که در دام شیطان گرفتار شد.»

نجاری ادامه داد: «مفسران قرآن آیات 16 و 17 سوره حشر را بیانگر منافقانی می‌دانند که در حال فریب مؤمنان هستند. در تفسیر المیزان و تفسیر نمونه نیز این آیه در مورد کفار و منافقان جنگ بدر نازل شده است اما در برخی از تفاسیر برصیصا مصداق بارز انسان در این آیه است.»

این کارشناس ادبیات نمایشی درباره اصل و منشأ داستان و ویژگی‌های نمایش برصیصا هم گفت: «دو محقق آلمانی مطلبی می‌نویسند که در سال ۱۸۹۶ مطرح می‌شود و این داستان از همین مطلب نشئت گرفته است. پرداختن به شخصیت برصیصا و همزیستی او با شیطان و سپس اقتباس‌های نمایشی که درباره هم‌نشینی برصیصا و شخصیت شیطان وجود دارد از ویژگی‌های نمایشی این اثر است. قدیمی‌ترین روایتی که درباره شخصیت برصیصا وجود دارد به نسخه خطی برمی‌گردد که در قرن چهارم در کتابخانه دانشگاه کمبریج تألیف شده است.»

به مقام انسان رسیدن یعنی دوری از همه صفات منفی و بد

در ادامه این وبینار تخصصی، اخلاق احمد(آهن) از کشور هندوستان بیان کرد: «در قرآن درباره خلق‌شناسی و اساساً در مورد انسان‌شناسی بسیار صحبت شده است و بسیاری از مفسرین معتقدند که عبادت فقط گفتن ذکر نیست بلکه تنها یک بخشی از عبادت است و اصل عبادت شناخت است؛ شناخت کائنات، شناخت مخلوقات خدا و خود انسان.»

احمد(آهن) در ادامه گفت: «انسان باید همواره فکر کند و در تلاش باشد؛ بنابراین تمام عارفان جهان اسلام زمانی که در مورد شناخت انسان و شناخت ظرفیت‌های انسان صحبت می‌کنند؛ منبع آن‌ها پروردگار، حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) است. دو اصطلاح انسان و شیطان در باطن اشاره به دو صفت خوب و صفت بد است. صفات خوب از طریق انسان منتقل می‌شود و صفات بد از طریق شیطان، به همین دلیل امام محمد غزالی نوشته است در تمام دنیا سیزده‌هزار نوع جانداران وجود دارد و انسان تقریباً ویژگی‌های تمام این جانداران را داراست؛ در علوم بشری از انسان به‌عنوان حیوان ناطق نام می‌شود.»

او افزود: «بنابراین انسان بودن و به مقام انسان رسیدن از همه صفات منفی و بد دور است و تمام این موارد را در ادبیات نمایشی می‌بینیم. می‌توان از داستان‌های مربوط به این دو نماد که در ادبیات نمایشی ایران وجود دارد، به زبان اردو و هندی و دیگر زبان‌ها نیز استفاده کرد و از این ادبیات غنی اقتباس کرد.»

شیطان ناخودآگاه جمعی و ادبیات را محل تجمع رؤیاهای بزرگ می‌دانست

حامد هوشیاری در ادامه وبینار انسان و شیطان از دیدگاه قرآن در ادبیات نمایشی جهان اسلام گفت: «طبق بیان قرآن شیطان دشمن آشکار و همیشگی انسان است. ازاین‌رو شناخت شیطان ازجمله مهم‌ترین توصیه‌های خداوند در قرآن و روایات است و تمام مفسران تفسیر کوتاهی در مورد شیطان داشته‌اند.»

هوشیاری با اشاره به اینکه شیطان قدرت تجسم برای همه را ندارد، توضیح داد: «شیطان در اندیشه‌های غیراسلامی قدرت تجسم همگانی دارد و انسان‌ها از قدرت زیاد او در فریب انسان غفلت کردند. این موضوع در نمایشنامه‌های مسیح و یهودی بیشتر به چشم می‌خورد، به‌گونه‌ای که قدرت فراوان به شیطان داده شده است و این امر مقدمه تسلیم شدن در برابر اوست.»

هوشیاری ادامه داد: «شیطان موجودی تاریک اما دوست‌داشتنی، به میزانی در زندگی انسان پررنگ بوده که در درام نیز حضور و گسترش یافته و پایدار شده است. شیطان به‌واسطه انسان‌ها و خصلت‌های انسان تا پایان دنیا نفس می‌کشد و از بودن کنار آدم لذت می‌برد.»

هوشیاری با اشاره به اینکه در ادبیات نمایشی شیطان همواره موردتوجه درام‌نویسان بوده است، گفت: «درام‌نویسان با توجه به دانش و بینش خودشان در دوران مختلف تاریخ نمایشنامه‌نویسی از شیطان در آثارشان بهره گرفتند. کشف و بررسی مفهوم شیطان یکی از مهم‌ترین مسائل در بررسی‌های علمی است و می‌توان حضور شیطان در ادبیات نمایشی را به این صورت توضیح داد.»

او ادامه داد: «با مطرح کردن ضمیر ناخودآگاه جمعی انقلابی در زمینه ادبیات به وجود آمد. شیطان ناخودآگاه جمعی و ادبیات را که خاستگاهش ابزاری برای بیان مضامین مشترک و پرداخته و ساخته ذهن آدمی است، محل تجمع رؤیاهای بزرگ می‌دانست؛ بنابراین مضامین مشترک در ادبیات تمامی ملت‌ها ظاهر می‌شود. ادبیات می‌تواند پلی برای نزدیک شدن ملت‌ها و تمدن‌ها باشد که حقایق را در اشکال مذهبی-هنری در ادبیات بررسی کنیم.»

هنر با خطی عمود بر دین استوار است

در ادامه برگزاری وبینار تخصصی دینی شراره یوسف‌نیا بیان کرد: «هنر با خطی عمود بر دین استوار است زیرا با هر اندازه و ابعادی دین را در برمی‌گیرد. هنر ابزار ارتباط بشر برای ادامه نسل انسان است. همواره هنر هر ایده و آرمان و حکمت را که محتوای اثر قرار می‌گیرد به هر شکلی به زیبایی تبدیل می‌کند؛ بنابراین دین و هنر هر دو درصدد پاسخگویی به نیاز آدمی هستند.»

یوسف‌نیا با اشاره به اینکه انسان‌ها دو بعد دارند، گفت: «یک بعد معرفتی و تأثیرپذیری دارند که در بعد تأثیرپذیری انسان منفعل می‌شود و تأثیر می‌پذیرد؛ در این بعد انسان متوجه می‌شود که حقیقت وجودی چیست و بعد اندیشه و ذهن انسان را می‌سازد. بعد تأثیرپذیری همه‌جانبه است و تمام ابعاد زندگی انسان را در برمی‌گیرد که هم بر خود و هم بر عالم خارج تأثیر می‌گذارد و عملی‌تر است و ابعاد وجودی انسان را برای رسیدن به سرچشمه حیات نمایش می‌دهد.»

او افزود: «نمایش دینی یک صورت حقیقت از ماورای هنر است و از طریق هنر عواطف و احساسات دیده می‌شوند.»

درگیری شیطان و انسان موضوعی جذاب برای ادبیات نمایشی است

در ادامه، سخنران بعدی وبینار، مسعود شاهی با اشاره به اینکه «شیطان» یکی از بهترین مباحث و موضوعات برای این نشست بود، بیان کرد: «با توجه به مبحث عرفان‌های نوظهور و شیطان‌پرستی و موج جدیدی که در کشورهای مورد تهاجم فرهنگی قرار گرفتند، برگزاری وبینار تخصصی در مورد این موضوع بسیار جذاب و لازم است. درگیری شیطان و انسان بسیار می‌تواند موضوعی جذاب برای ادبیات نمایشی باشد.»

شاهی افزود: «ویژگی‌های مذهبی و کلاسیک ادبیات ما به دلیل اینکه مباحث دانشگاهی ما همچنان مبتنی بر ادبیات نمایشی غرب است، جنبه‌های نمایشی و متون مذهبی ما هرگز در دانشگاه‌ها دیده نشده است یا نتوانسته آن‌گونه که باید دیده شود.»

دومین نشست تخصصی از وبینارهای رویداد صاحبدلان در حوزه تئاتر دینی امروز دوشنبه 15 اسفند 1401، ساعت 17:30 الی 20 با محوریت حقوق بشر از نظر قرآن در تولید آثار نمایشی، با سخنرانی مهدی کاموس (مدیر جلسه)، علیرضا بنیادی (از کشور ایران)، آنتوان بارا (از کشور لبنان)، اعظم بروجردی (از کشور ایران) و ندا ثابتی (از کشور ایران) برگزار می‌شود.

علاقه‌مندان می‌توانند از طریق تلویزیون تئاتر ایران مخاطب مباحث روز دوم مجموعه وبینارهای تئاتر صاحبدلان باشند.