احمد جولایی: برای اجرای تعزیه در ایران نیازمند تکیه هستیم

احمد جولایی استاد دانشگاه و پژوهشگر هنر تئاتر در کشور است. او که پژوهش‌های بسیاری در حوزه نمایش ایران و جهان داشته، مدیر گروه و عضو هیات علمی و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر و تهران علاوه بر تدریس در دانشگاه در زمینه نمایش تالیف کتاب و مقالات تخصصی نمایش به فعالیت پرداخته و راهنمایی دانشجویان زیادی را در تدوین و ارائه رسالات در مقاطع مختلف دانشگاهی بر عهده داشته است.

 «ارزش ادبی نسخ تغزیه ایرانی»، «داستان گویی نمایشگرانه» و «تعزیه ایرانی، مصداق شعائر قرآنی» از جمله عناوین مقالات متعددی است که از این نویسنده و پژوهشگر در نشریات به چاپ رسیده است.

با دکتر احمد جولایی درباره تعزیه گفت‌وگو کردیه‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

اولین تصویر و خاطره‌تان از حضور در مراسمات عزاداری در ماه محرم به چه زمانی برمی‌گردد؟

«من متولد دهه 1330 در بوشهر هستم و اولین خاطره‌ای که من از مراسمات تعزیه دارم در حدود سال 1338 است، روز عاشورا پدرم ما را به امامزاده عبدالمهیمن در بوشهر برد و در آن زمان خانم‌ها از پشت بام‌ها مراسم را می‌دیدند. من به اتفاق مادر و خواهر کوچکم به یکی از پشت بام‌های آن خانه‌ها رفتیم. پشت بام‌های بوشهر دیواری تقریبا یک متری برای محافظت دارد و داخل این دیوارها سوراخ‌هایی حفر شده بود و من از این سوراخ‌ها مراسم تعزیه را می‌دیدم.

آن خانه‌ای که ما روی پشت بام آن بودیم محل تعویض لباس و رفت و آمد اولیا خوان‌ها و اشقیا خوان‌ها بود؛ برای من بسیار عجیب و البته ناراحت کننده بود چون نمی‌دانستم در کودکی این یک نمایش است و اصطلاحا تعزیه است فقط می‌دانستم کسانی که لباس سبز رنگ تنشان کرده‌اند اولیا خوان یا از خانواده‌ امام حسین (ع) هستند و آن‌هایی که لباس قرمز به تن کرده‌اند اشقیا هستند و من اولین عزاداری در روز عاشورا را روی پشت بام این خانه انجام دادم.

ترسی مرا فرا گرفته بود؛ فکر می‌کردم این خانه خانه‌ای است که اشقیا اینجا زندگی می‌کنند چون رفت و آمد آن‌ها بسیار زیاد بود و من می‌دیدم که دائم در حال تردد هستند شروع به گریه کردن کردم همه متعجب از اینکه من با این سن و سال کم چرا اینقدر گریه می‌کنم!

من در کودکی مظلومیت و بی‌رحمی خاندان امام حسین (ع) را با چشم‌های خود دیدم و بسیار برای سالار شهیدان امام حسین علیه السلام گریه کردم و این اولین خاطره‌ من و شرکت در مراسم تعزیه و عزاداری بود.»

درباره اهمیت در نظر گرفتن جایگاهی مانند تکیه برای اجرای تعزیه برایمان بگویید.

ما در ایران برای تعزیه دست به خلق یک معماری زدیم که تکیه نام دارد، یعنی بنایی را ساختیم که فقط مخصوص تعزیه بوده است و در هیچ گونه‌ای از نمایش‌های ایرانی همچین چیزی را نداریم که به این کمال رسیده باشد.

تکیه‌ها فقط در طول سال 3 ماه فعالیت می‌کنند و در آن برنامه اجرا می‌شود در بقیه‌ روزهای سال به‌رغم تمام هزینه‌هایی که شده است خالی است. البته بعضی تکیه ها هم هست که سر باز هستند، حتی در بعضی نقاط سردسیر تکیه‌هایی در زیر زمین داریم.

برای اجرای تعزیه ما نیازمند تکیه هستیم، تکیه در حقیقت فرصتی استثنایی و بسیار خوب برای اجرا است، وقتی شما در تکیه نشسته‌اید جایگاه مخاطب و جایگاه اجراگران محفوظ است.

همین که فضای اجرا و تماشاچی با هم تفکیک شده است فرصت خوبی می‌دهد که مخاطب با اجرا ارتباط برقرار کند. حتی در تراژدی‌های یونانی هم ما شاهد این جداسازی و محفوظ سازی جایگاه‌ها برای برانگیختن حس مخاطب هستیم.

اگر فضایی مناسب و خوب برای بازیگر و شبیه‌خوان نباشد، نمایشگر نمی‌تواند توان و قدرت بازیگری خود را به همگان نشان دهد و اگر شما تماشاگر و مخاطب را در فضای خوبی قرار ندهید چگونه حس اجرا به او انتقال داده می‌شود؟

به‌نظر جایگاه تعزیه انواع محتلفی داشته است؛ در این مورد توضیح بدهید.

 بله، مورد اول سوژه را باید در گودال قرار داد، مخاطب را در ارتفاع، که این نوع در تکیه‌های ما هست یا مانند استادیوم‌های ورزشی.

مورد دوم سوژه را در ارتفاع قرار دهیم، مخاطب را در گودال، مانند تالار وحدت یا سالن اصلی تئاتر شهر.

مورد سوم تماشاگر در ارتفاع و سوژه هم در ارتفاع و سکویی درست می‌شود که سوژه روی آن اجرا می‌کند و بهترین مکان برای اجرای تعزیه است.

مثلا ما در بعضی شهرها تعزیه هایی داریم که چندین هزار نفر در آن شرکت می‌کنند و اگر جایگاه مناسبی برای تعزیه و اجرا نداشته باشیم مخاطب نمی‌تواند سوژه‌ها را ببیند.

ما نیازمند ساختمانی برای تعزیه هستیم، تکیه‌ی دولت 20000 تماشاگر در خود جای می‌داده‌ است، ای کاش بنا یا ساختمانی مانند تکیه دولت در همه شهرهای ایران فراهم و ساخته شود.

در نقاشی کمال‌الملک از تکیه دولت مشاهده‌گر این هستیم که تماشاگر به‌راحتی می‌تواند اجرای تعزیه را ببیند.

در تعزیه ایرانی وسعت و زاویه‌ دیدمان 360 درجه است و هیچ نقطه‌ کوری نداریم و این امری بسیار مهم در معماری و طراحی ساختمان تعزیه است.

آیا ما تعزیه را در ایران یک نوع تئاتر می‌دانیم؟

تعزیه ایرانی تنها گونه نمایش ایرانی است که هر پنج خصیصه درام را دارد به این مفهوم که هم دارای متن و روند خاص استقلال یافته بازیگری است، همچنین از گونه‌های منحصر به فردی است که بدون کارگردانی اصلا ممکن نیست، تنها گونه نمایش ایرانی است که دارای یک ویژگی در طراحی صحنه است چون عملا هرگونه دکور عمودی در آن از دست می‌رود و پذیرفته ایم که فقط به دکور افقی بسنده کنیم و آخرین مورد اینکه تنها گونه نمایش ایرانی است که دارای معماری مستقل است و در یک ساختمان خاص که فقط برای اجرای تعزیه ساخته شده، اجرا می‌شود اما به‌رغم این ویژگی‌ها ما هنوز از تعزیه به عنوان تئاتر ملی تعریف درستی نداریم.

در مورد موسیقی تعزیه هم نکاتی را بفرمایید.

زمانی که اولیا تحریر می‌کنند یا اشقیا رجز می‌خوانند، سازهایی مثل ترومپت، طبل، ساکسیفون، سنج و دمام و... این‌ها همه هیجانی و زیبایی بیشتری به کار می‌خواهند بدهند. همچنین موسیقی در تعزیه به دو شکل آوازی و غیرآوازی است. 

شکل آوازی آن از طریق گفتار اولیاخوانان نمود می‌یابد و شکل غیرآوازی آن از سوی گروه نوازندگان (با سازهایی چون: دهل، سنج، طبل، شیپور، ترومپت، دمام) که به طور زنده به اجرا می پردازند. کار ویژه این نوع اجرای موسیقی ایجاد جذابیت، جلب تماشاگر، واقع گریزی و نمایشی بودن واقعه روی صحنه است.

نوع موسیقی تعزیه با درونمایه حزن آور با ضرباهنگ آرام، مختص اولیاخوانان و درونمایه رزمی با ضرباهنگ تند، مختص اشقیاخوانان. وظیفه این موسیقی در نمایش تعزیه پرکردن خلأ و وقفه‌های صحنه‌ای، بیان و تقویت حس کلی صحنه و تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطب است. آنچه موجب قطع متناوب موسیقی در نمایش می شود، شروع گفتار شبیه‌خوانان است؛ یعنی موسیقی هیچ‌گاه زمینه و همراه گفتار نمی شود، بلکه در فاصله کلام ها نواخته می‌شود.

برای اجرای تعزیه آوازخوان‌ها و خوانندگان خوبی انتخاب می‌شوند، تا مخاطب خود را تحت تاثیر قرار دهد و البته حس بهتری را القا کند. اروپاییان، خاطره‌نگاران و سفرنامه نویسان از زمان قدیم از تعزیه به عنوان یک نوع اپرا یاد کرده‌اند. همچنین در تعزیه گوشه‌هایی از موسیقی ایرانی و دستگاه‌های سنتی هم استفاده می‌شود.

گفت‌وگو از علی کیهانی