سه خطر بسیار بزرگ در حوزه تئاتر دینی

او شاهنامه‌خوان برگزیده مراسم ثبت ملی نقالی (2010) در مشهد و همایش نقالان سراسر کشور (2011) تهران است. «علی‌نامه» یکی از مهم‌ترین کارها و شاهکارهای مرشد ورمزیار است که خودش آن را نقطه عطف کارهایش می‌داند و این اثر را در کربلا، نجف ، آلمان  و ...هم در ایام لیالی قدر اجرا کرده است.

این شاهنامه‌خوان، دو عنصر مهم پایداری ایرانیان را توجه به ملیت و مذهب می‌داند و معتقد است که این دو بال‌های پرواز ما هستند. استاد ابوالفضل ورمزیار معتقد است قیاس و داوری و جشنواره‌ای اندیشیدن نسبت به تئاتر دینی غلط است چراکه قیاس و داوری با سلیقه همراه است و چون در بحث دین، معرفت هر فرد مهم است قیاس یا داوری در این عرصه معنا ندارد. با او در مورد مفهوم تئاتر دینی و یازدهمین دوره تئاتر صاحبدلان به گفت‌وگو نشستیم که در پی می‌آید.

اهمیت و جایگاه جشنواره تئاتر صاحبدلان را در گسترش تئاتر دینی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اساسا تقسیم‌بندی تئاتر به تئاتر دینی، اخلاقی، غیراخلاقی، سیاسی، آپارتمانی، مشارکتی و... به طور کلی اعتباری است. از این جهت به آن اعتباری می‌گوییم که این نوع تئاتر برای هدایت مخاطب به مقصودی مشخص‌تر از تئاتر، اعتبار می‌سازد. تئاتر از اساس مقوله‌ای ارتباطی است و این نکته از لحظه‌ای که تئاتر به وجود می‌آید، بر آن حاکم است . پیش از پیدایش زبان و اختراع خط، انسان‌ها وقتی دور آتش جمع می‌شدند و از اتفاقات روزانه‌شان و حتی ماجرای شکار کردن‌هایشان با حرکات بدن، صوت و آواهای مختلف کنار آتش تعریف می‌کردند، هرکسی نقشی برعهده می‌گرفت؛ مثلا یکی شکار می‌شد، دیگری شکارچی و به نوعی نمایش اجرا می‌کردند. وقتی نمایش پدید آمد چون از وجوه مختلف زندگی انسان خلق شده بود، با مقوله تاثیرپذیری از طبیعت و فطرت پاک انسانی تجانس پیدا کرد و در حقیقت مفاهیمی که بعدها به تئاتر اضافه شد مانند کمدی، تراژدی و... همه درونمایه دینی دارند. دین به معنای انسانی و کلی، نه به مفهوم مذهب. مراد از دین اینجا مذهب نیست که اسم و عنوان مشخص داشته باشد. با این رویکرد تئاتر دینی محدودیت زمان، مکان، قومی و ملیتی پیدا نمی‌کند. یعنی اگر مفهومی در نظرگاه‌های انسانی والای خودش چه اخلاقی باشد چه انسانی، چه معرفت‌شناسانه و چه حتی اگر قهرمانان مختصات دینی داشته باشند، باز هم محدودیت ندارد.

در این میان آیا ممکن است آسیب‌هایی دامان ما را بگیرد؟

سه خطر بسیار بزرگ در حوزه تئاتر دینی که امروز با آن مواجه هستیم، این تئاتر را مورد آسیب و تهدید قرار داده است. یک خطر این است که ما تئاتر دینی را صرفا مختص ایام خاصی ببینیم و آن را دچار مناسبت‌زدگی کنیم. به‌عنوان مثال تا فضای محرم یا ماه مبارک رمضان پیش می‌آید، سراغ تئاتر دینی می‌رویم. این کار آسیب جدی به تئاتر دینی ما می‌زند. هم هنرمندان و هم مدیران در هر دولت مستقری، توجه کنند که نباید تئاتر دینی و مذهبی مختص زمان خاصی شود. اگر این‌گونه باشد، خطر مناسبت‌زدگی وجود دارد در حالی که لحظه لحظه زندگی ما با دین سپری می‌شود و نمی‌توان آن را محدود و منحصر به زمان خاصی کرد. انسانی که از دین عبور می‌کند، از مدار انسانیت خارج می‌شود و این مسئله حدود و ثغور دارد یعنی محدودیت و از طرفی وسعت دارد. خطر دوم نگاه موزه‌ای به تئاتر دینی و موزه‌ای اندیشیدن نسبت به آن است. مثلا ما تعزیه و مقتل‌خوانی را مثل یک شی تاریخی از موزه خارج کنیم و بعد از گذر ایام عزا و سوگ، آن را دوباره به موزه برگردانیم. رویکردی درستی در سال‌های پیشین وجود داشت که محمود فرهنگ آن را پیگیری می‌کرد؛ این رویکرد موجب برقراری تئاتر دینی در طول سال می‌شد. او معتقد بود نباید این تئاتر موزه‌ای باشد و فقط در ایام خاصی به آن توجه شود. خطر سوم این است که قیاس و داوری و جشنواره‌ای اندیشیدن نسبت به تئاتر دینی هم غلط است. قیاس و داوری با سلیقه همراه است. یعنی سلیقه هیئت داوران پنج نفره یک جشنواره احتمالا در جهاتی متفاوت خواهد بود و هرکدام از این اعضا با توجه به سطح معرفتی خود نگاهی ویژه خود به تئاتر دینی دارند.

اتفاقا می‌خواستم در مورد ویژگی رقابتی نبودن تئاتر صاحبدلان بپرسم...

به نظرم این رویکرد، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های صاحبدلان است. من در هیچ زمینه‌ای با بحث داوری موافق نیستم مگر در بحث ادبی که مثلا تصمیم بگیرند که نمایشنامه‌ای اجرا بشود یا خیر، نه این‌که از بین آثاری برگزیده اول، دوم یا سوم انتخاب کنیم. کما این‌که ما در دین هم بحث اول شدن و دوم شدن نداریم. حکومت‌های مختلف در سال‌های سیاه اروپا، سال‌ها با اسم دین و مذهب مسیحیت، برخلاف آنچه حضرت مسیح (ع) از خدا، دین و کتابش به عنوان پیامبر خدا گفته بود، حمکرانی کردند و دوره‌ای از سیاهی و تفتیش عقاید و انگیزاسیون ایجاد کردند که با مفاهیم دینی در تضاد بود و امروز اگر اروپاییان با مفاهیم دینی در تضاد هستند و با هر هنجار دینی برخورد تندی دارند، به دلیل وحشت از بازگشت دوباره به انگیزاسیون قرون وسطاست.

پس اشکال از مردمانی است که در دوره‌ای از دین برای خود قبا و تالار ساختند. «بوی دین خالی کلیسا پر ز عود، دین عیسی هم دگر خالص نبود!» در سفرهایی که برای اجرای نقالی و... به کشورهای مختلف داشته‌ام، کلیساهای زیادی را دیدم که شکوه و عظمت داشت، اما مومن و عبادت‌کننده‌ای آنجا نبود و بیشتر مکانی برای توریسم شده است. من نمی‌گویم دین آنجا از بین رفته بلکه به عنوان مصدری اختیاری به گوشه‌ای از زندگی رانده شد.

به عنوان هنرمندی که سابقه حضور متعدد در تئاتر صاحبدلان را دارید، برگزاری دوره یازدهم این رویداد بزرگ تئاتری را در سال جاری چگونه ارزیابی می‌کنید؟

برای انجام ندادن هرکاری می‌توان هزار دلیل آورد، اما برای انجام همان کار یک دلیل هم کافی است. تئاتر صاحبدلان هم می‌توانست امسال مثل دوره‌هایی که در سکون و سکوت به سر برد، پیش برود و یا متولیان و تصمیم‌گیرانش اصلا آن را برگزار نکنند. با این‌که امسال توفیق نداشتم که در هیچ بخشی حضور داشته باشم، اما حقیقت این است که من و امثال من، دل در گرو این نمایش‌های دینی گذاشته‌ایم و در واقع از دین و دنیای خود خرج کرده‌ایم چرا که می‌دانیم هدف غایی تئاتر صاحبدلان این نیست که فقط رویدادی تئاتری در دوره‌ای برگزار شود و تمام! اگر بخواهیم تئاتر صاحبدلان را هم مثل سایر جشنواره‌ها ببینیم، در واقع در حق دین جفا کرده‌ایم و ضربه‌ای هم به تئاتر زده‌ایم و چه بدتر این‌که این تئاتر، تئاتر دینی باشد! امسال از اسامی افراد حاضر در جشنواره مشخص است که افرادی در این رویداد حاضرند که با تمام توان و به سختی توانسته‌اند روی پا بایستند و خواسته‌اند با همه سختی‌ها حضور ملی خود را بیان کنند.

در دو سال اخیر معضل همه‌گیری کرونا هم همه بخش‌های کشور از جمله تئاتر را مشکل مواجه کرده.

 معضل کرونا بهانه خوبی بود که خیلی کارهای دینی را هم به بهانه آن تعطیل کنند و باعث تاسف است که طوری برخورد می‌کنند که انگار در کنسرت‌ها و سفر ترکیه کرونا نیست، اما اسم دین که به میان می‌آید، همه نگران کرونا می‌شوند! من مطمئنم تئاتر صاحبدلان چون از جان و روح هنرمندان شکل می‌گیرند، هر سال قوی‌تر می‌شود و این مصداق همین جمله است که اگر کسی بخواهد کاری را انجام بدهد، می‌دهد.

بی‌تعارف می‌گویم، محمود فرهنگ نقش مهمی در زنده ماندن تئاتر دینی داشته است و امیدوارم خدا به او عمر با عزت بدهد. ایران، مملکت امام زمام (عج) است و پیش از آمدن اسلام هم این سرزمین، سرزمین دین و مفاهیم و باورهای الهی بوده است و ان‌شاءالله تا ابد هم این‌طور خواهد ماند. امروز که ممنوعیت و محدودیت‌ها تا حد زیادی برداشته شده لازم است امور را آن‌طور طراحی کنیم تا به قیام حضرت حجت متصل شود.