تحقیق و پژوهش لازمه تولیدات حوزه تئاتر دینی است

آیا زمینه های نامگذاری گونه ای تولیدات نمایشی با عنوان تئاتر دینی به درستی فراهم شده است؟ در مجامع رسمی و بخصوص فضای دانشگاهی برنامه ریزی مدونی در این ارتباط صورت گرفته؟ و چگونه می توان فعالان حوزه تئاتر را به بهره گیری از رویکردهای خلاقانه تر در این زمینه ترغیب و تشویق کرد؟ ایران تئاتر به بهانه برگزاری نهمین دوره تئاتر صاحبدلان بر پایه این محورها گفت‌وگویی را با مهدی متوسلی هنرمند و فعال عرصه هنرهای نمایشی صورت داده که در ادامه می خوانید. مهدی متوسلی مدیرعامل موسسه هنری فدک است که بیشتر فعالیت او در عرصه نگارش و کارگردانی نمایش های مذهبی و دفاع مقدس متمرکز شده است. «از خاک تا افلاک»، « اذان صبح» و «پنجره فولاد» از جمله نمایش هایی است متوسلی روی صحنه برده، اما «خورشید کاروان» اثر دیگر این هنرمند با تداوم اجرای سالانه از سال 1371 تا کنون از رکوردهای اجراهای تئاتری به شمار می رود.  

نگاه شما به آنچه تئاتر دینی نام گرفته چگونه است؟ در این ارتباط آیا زمینه های این نامگذاری به درستی فراهم شده و امروز می توان از گونه مشخصی از تولیدات تئاتری ذیل چنین عنوانی حرف زد؟

شخصاً با بحثی به نام تئاتر دینی در محتوا و شاخصه های متن مشکلی ندارم، ولی از ابتدا با این نوع جهت گیری و جداسازی ها در کلیت تئاتر نه خرسند بودم و نه احساس خوبی داشتم. گمان می کنم این دست جدا کردن ها از جمله در این زمینه باعث آشفتگی موضوع و اختلاف نظرها میان هنرمندان و بالاتر از همه موجب محجوریت بیش از حد هنر دینی می شود. به نظر من هنر دینی با شاخصه دین محوری در موضوع هنر امری نیست که بتوان آن را جدای از کلیت هنر در نظر گرفت. هیچ شاعر و نویسنده نمی تواند در موقعی که می خواهد اثری را خلق کند ادعا کند و بگوید؛ این اثری که اکنون می آفرینم شاخصه های دینی در آن خواهد بود یا نخواهد بود. مطمئناً هرکجا که پای اخلاق و انسانیت در میان است، آنجا شاخصه های دینی وجود دارد و به نظر من می تواند عنوان دین محوری اطلاق شود. وقتی در بحث محتوا مفهوم تئاتر دینی را طرح می کنیم منظورمان این است که محتوای یک نمایش از شاخصه پررنگ تری در حوزه دین برخوردار است اما وقتی که این موضوع را ابتدا با عنوان دین محوری مطرح می کنیم و بعد به تولید آن اقدام می کنیم، به نظر من کار کمی آسیب می بیند و بزرگترین آسیب در این حوزه هم متوجه طراحان، نویسندگان و آفرینندگان آثار دینی می شود. در ابتدای شکل گیری جشنواره های دینی حتی در حوزه دفاع مقدس هم با این شکل که تحت چنین عناوینی به این عرصه ها ورود کنیم موافق نبوده و هنوز هم نیستم. به نظر من همه نمایش ها می توانند رنگ ها و تاش هایی از این مفاهیم را در خود داشته باشند؛ چرا که اینها مسائلی نیست که جدای از زندگی مردم باشد و در مسائل اجتماعی، سیاسی و در هنر ما تار و پود دارد و جدا کردن و حمایت های مشخص از این ها قبل از تولید آثار همیشه آسیب زا خواهد بود.  ما باید در حوزه مسائل دینی و دفاع مقدس پس از تولید به حمایت از آن ها بپردازیم؛ و قبل از اینکه تولید این آثار شکل بگیرد پرداختن به آن ها آفت زا خواهد بود؛ کما اینکه الآن هم می بینیم در هر مجموعه ای از نهاهای فرهنگی کشور یک خط کشیده شده که آیا یک نمایش دینی هست یا نه. این ظلم به کارهایی است که با این خط کشی ها آن ها را تئاتر دینی نمی دانیم. به عقیده من باید به این مسئله توجه شود و مسئولان به جای اینکه با یک خط کشی ساده مسائل را جداسازی و خیال خودشان را راحت کنند، باید اهتمام داشته باشند و پدرانه نسبت به همه آثار و همه فعالیت ها چتر حمایتی شان را داشته باشند.

با این حساب می شود گفت همین تفکیک هایی که در این عرصه صورت گرفته در طی این سال ها هم آسیب هایی را متوجه فعالیت ها در این عرصه کرده است؟

در مقاطع مختلف هر زمان تحت عنوان تئاتر دینی جداسازی صورت گرفته، اگر حمایت شده و بودجه کلان به آن اختصاص داده شده مورد سوء استفاده قرار گرفته است که بخشی از آن هم متوجه مسئولان نهادها بوده است که تحت عنوان این خط کشی ها بودجه ها را در مسیر خاصی مصرف کرده اند. به شخصه به عنوان کسی که در سی سال اخیر در حوزه نمایش های دینی فعالیت داشته ام، همیشه شاهد این معضل بوده ام و کاملاً مشخص است که این جداسازی ها مایه تضعیف نمایش های دینی بوده است.  

آیا ضعف های ساختاری و محتوایی بعضی از تولیدات تئاتر دینی را هم می توان به عنوان بخشی از این آسیب ها در نظر گرفت یا دلایل دیگری را در این ارتباط باید جستجو کرد؟

بخشی از این ضعف ها که به آن اشاره می کنید متوجه همان سوء استفاده ها است که بودجه ای آمده و مدیری هم دستی بر این آتش به وجود آمده دارد و سعی می کنند به سرعت این بودجه را جذب کنند. به این ترتیب توجهی به ریزه کاری های تولید تئاتر دینی و  نمایش های مذهبی صورت نمی گیرد و تمام هم و غم ها صرف تخصیص بودجه در کانال و گروه هایی که مورد نظر خودشان است می شود که در نهایت منجر به تولید ضعیف می شود. بخشی از این ضعف ها هم به نظر من می تواند طبیعی باشد؛ در همه حوزه ها از جمله هنر و تولیدات هنری معمولاً نمی شود اینطور عنوان کرد که هر کاری تولید می کنیم کار موفق و فاخر و شاخصی باشد. در دیگر هنرها هم هنرمندان ممکن است چندین کار خلق کنند اما تنها یکی دو نمونه آن شاخص خواهد بود. در حوزه تئاتر هم جدای از دیگر شاخصه های هنری نیستیم و امکان دارد بخشی از این تولیدات ضعیف باشد و مطمئناً از بین این ها کارهایی شاخص به عمل خواهد آمد. ولی باید توجه کرد گروه هایی که تمام کارهایشان پی در پی ضعیف هست مطمئناً تنها به عدم تخصیص بودجه مناسب برنمی گردد و در واقع محصول رانت های مدیریتی است.

از سوی دیگر می توان گفت نگاه های خط کشی شده و رویکردهای کلیشه ای در کنار چنین مناسباتی از لحاظ محتوا هم به تولیدات عرصه تئاتر دینی لطمه زده است؟ همینطور رواج چنین دیدگاه هایی تا چه اندازه می تواند موجب دلسردی فعالین این عرصه از رویکردهای خلاقانه تر در این تولیدات باشد؟

معتقدم کارهای دینی به لحاظ رعایت مسائل تاریخ نگاری و رعایت شئونات خاص مذهبی در متون باید نسبت به کارهای دیگر از تخصیص بودجه بهتری به عنوان تحقیق و پژوهش بهره برد. عجولانه کار کردن در حوزه نمایش های دینی گرفتاری عدم تطبیق و پایین بودن سطح کارها را به دنبال خواهد داشت. مطمئناً وقتی تصمیم گرفته می شود که به سرعت و خیلی عجولانه کاری در هر حوزه ای و با هر موضوعی کار شود و تهی بودن روال تولید یک اثر هنری با ضعف تحقیقات منجر به ضعف تولید خواهد بود. امیدوارم مدیران بر بخش تحقیقات متون دینی سرمایه گذاری بیشتر و قوی تری داشته باشند و نویسنده ها فرصت های بهتری را پیدا کنند برای تحقیقات و بعد نگارش. ما باید به پارامتر تحقیق در نویسندگی متون دینی با دقت و با دست باز عمل کنیم تا بتوانیم از این سرمایه گذاری ها بهره برداری کنیم و شاهد متون و کار های قوی باشیم.

انتظارات و گلایه هایی بعضاً از سوی فعالان حوزه تئاتر دینی شنیده می شود؛ از جمله اینکه مجامع رسمی و بخصوص فضای دانشگاهی برنامه ریزی مدونی در این ارتباط صورت نگرفته است. در این زمینه نگاهتان چگونه است؟

به گمان من اگر که صرفاً تخصیص بودجه و نگاه خاص در حوزه تحقیقات متون دینی داشته باشیم پاسخ پیدا خواهد کرد، اما اگر قرار باشد موضوع نمایش های دینی را از کلیت تئاتر جدا کنیم، به دست خودمان اخلالی در تولید آثار دینی ایجاد خواهیم کرد. جدا کردن و جداسازی ممکن است درظاهر به معنی رشد به نظر برسد اما در باطن به نظر من باعث تضعیف موضوع خواهد بود. مگر در حوزه تحقیقات که دانشگاه ها و مراکز مولد می توانند کمک کنند، ولی روال کارهای اجرایی باید همان روال معمول و طبیعی و بدون حمایت خاص باشد. مدیران فرهنگی هم باید بدانند که لازم است از همه کارها حمایت کنند و به نظر من در شرایط فعلی جدا کردن تئاتر دینی به معنی فرار مدیران از پاسخگویی به گروه هاست؛ چرا که به محض مراجعه گروه های تئاتر دینی جایگاه آن ها را جدا می دانند و ممکن است این مسئله در ظاهر بسیار زیبا به نظر برسد اما در باطن دارد به این حوزه آسیب می زند.

با توجه به تجربیات شما در حوزه تهیه کنندگی تئاتر، چطور می شود رغبت بیشتری برای سرمایه گذاری تهیه کنندگان مستقل آثار نمایشی برای ورود به این عرصه برانگیخت؟

البته تجربه تهیه کنندگی من صرفاً در جهت تهیه آثار خودم بوده، اما وقتی دورادور نگاه می کنم احساسم این است که تهیه کنندگی در تئاتر به نوعی حلقه وصل درآمد و تجارت و کارهای فرهنگی در حوزه تئاتر است. فکر می کنم کسانی که در حوزه نمایش های هزینه محور و درآمدزا تجربه داشته اند در کنار گروه های دیگر که در حوزه تئاترهای حمایت محور کارهایشان را پیش می برند و حتی کسانی که در عرصه تئاتر آزاد فعالیت می کنند، باید بنشینند و به دستورالعمل ها و نگاه  مشخص برسند. نهایتاً هم فکر می کنم بخشی از مدیران فهیم و با قدرت حوزه تئاتر از این مشاوره استفاده کرده و در همه این حوزه به تصمیم و نتیجه رسیده باشند. اما پارامترهای زیادی بر هزینه ها و درآمدهای یک نمایش می تواند تاثیرگذار باشد و روش های مختلفی را در این ارتباط می توان دنبال کرد. امیدوارم حمایت از نمایش های دینی منجر به حمایت جدی مدیران کشور از همه نمایش ها با محور دین و شاخصه مذهبی باشد و امیدوارم دست آویزی نباشد برای فرار از اجرای مسئولیت، بلکه منجر به قبول مسئولیت در حوزه نمایش های دینی شود.